Tot 2015 was Nederland Europa’s grootste champignonproducent. Maar die positie zijn kwekers kwijt. Stuntcampagnes van Nederlandse supermarkten en Europese subsidies voor Poolse kwekers ondergroeven de sector. Dit is het verhaal van de Nederlandse champignonsector tussen 2000 en 2015. Een verhaal over de macht die supermarkten en Europese Unie uitoefenen op de markt voor voedsel.
Dit is de laatste aflevering van mijn zoektocht. Voor het overzicht van die zoektocht, klik hier.
517. Dat is het aantal Nederlandse bedrijven dat in het jaar 2000 champignons kweekte. In 2015 was dat aantal gedaald tot 127, een afname van 76 procent. In slechts vijftien jaar verdween drie op de vier champignonbedrijven uit Nederland. “Met behulp van Europese subsidies begon de Poolse champignonsector te groeien”, vertelt een kweker die, uit angst voor represailles, zijn naam niet opgetekend wil hebben. “Tot op het punt dat Polen Europa’s grootste exporteur van gangbare champignons werd in 2015.”
Tekst loopt door onder grafieken
Hoeveelheden weergegeven in tonnen. Bron: FAOSTAT. Sinds 1974 heeft Polen geen data over champignonproductie meer verstrekt aan FAOSTAT. De reden hiervoor is onduidelijk. Sinds dat jaar worden productiedata geschat door experts (dit zijn de afgeronde datapunten, te zien door er met je muis overheen te bewegen) of berekend aan de hand van de FAO toerekeningsmethode (imputation method). Houd hier dus rekening mee bij het interpreteren van deze cijfers. Hoewel de data over Polen niet accuraat zijn heb ik ze gepubliceerd omdat ze een globaal beeld geven van de ontwikkeling van de champignonproductie in het land. De groei die hier wordt weergegeven komt overeen met de vertelling van Krystian Szudyga, de voorzitter van de Poolse vereniging voor champignonkwekers die je later in mijn zoektocht zult ontmoeten.
Bron: CBS.
Marktaandelen in percentages. Bron: Groupement Européen des Producteurs de Champignon.
Omdat ik het fijne wil weten van de subsidies die Poolse kwekers ontvingen reis ik af naar het gebied tussen Warschau en Wit-Rusland. Wat me opvalt is de openheid waarmee de Polen spreken over de subsidies die ze ontvingen. Ik beken geen geheimzinnigheid of schaamte, wat ik eerlijkheidshalve had verwacht na mijn gesprekken met Nederlandse kwekers. Zij schilderden de subsidies bijna af als misdaad.
Tekst loopt door onder video en kaartje
Hoeveel subsidie kregen de Polen?
In Polen ontdek ik dat de kwekers er zich organiseren in ‘productiegroepen’. Een productiegroep bestaat uit zo’n 10 tot 30 champignonkwekerijen die samen een verpakkings-, koelings- en distributiecentrum bezitten. Met vrachtwagens, ook in eigendom van de groep, worden supermarkten in Polen en erbuiten beleverd. Polen telt 23 productiegroepen.
Van de verpakkings-, koelings- en distributiecentra en de machines en vrachtwagens die productiegroepen in eigendom hebben vergoedde de Europese Unie 75 procent. De resterende 25 procent leenden zij van de bank. In de periode 2007-2013 ontving de Poolse champignonsector in totaal een bedrag van €8.207.422,16 aan subsidie. 75 procent hiervan was Europees geld. Overigens heeft de Europese Unie nooit direct de verkoop van champignons gesubsidieerd door bijvoorbeeld de koper (de supermarkt) of de verkoper (de kweker) te betalen.
Tekst loopt door onder foto
Werven in Oekraïne
Maar ik ontdek dat Poolse kwekers nóg een concurrentievoordeel hebben: goedkope arbeid uit buurland Oekraïne. Poolse plukkers zijn namelijk veelal naar het westen getrokken. De kwekers die ik ontmoet vertellen dat zij actief werven in Oekraïne vanwege het tekort aan Poolse arbeidskrachten. Łukas Kiwala, Managing Director van productiegroep Spółdzielnia Producentów Grzybów Jadalnych, vertelt dat plukkers tot 10 euro per uur verdienen in Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk. In Polen ligt het uurloon aanzienlijk lager: zo’n 10 à 12 Poolse Złoty, wat zich vertaalt in 2,37 à 2,84 euro.
op zoek naar de makers
Laat je je e-mailadres achter? Dan houd ik je op de hoogte van mijn zoektocht.
De meningen zijn verdeeld…
Onder de Polen zijn de meningen over het onderwerp ‘subsidies’ verdeeld. Een topambtenaar die ik op het ministerie van Landbouw en Rurale Ontwikkeling spreek stelt dat niet de Europese subsidies maar de Poolse ondernemersmentaliteit maakt dat Poolse kwekers zo succesvol zijn.
De voorzitter van de Poolse kwekersvereniging vindt het zelfs simplistisch om te denken dat Poolse kwekers Nederlandse kwekers de afgrond in joegen met behulp van Europese subsidies en goedkope Oekraïense arbeid. Hij stelt dat door heel Europa champignonkwekerijen werkkampen zijn en hun eigenaren gevangen nummer één – er wordt gewoon veel te weinig verdiend, vindt Krystian Szudyga. Het échte probleem, zegt hij, ligt bij de handelaren en supermarkten, die champignons verkopen voor minstens twee keer zoveel als ze ze inkopen.
Poolse kwekers zelf denken daar anders over. Łukas Kiwala, Managing Director van productiegroep Spółdzielnia Producentów Grzybów Jadalnych, zegt: “Zonder Europese subsidies had Polen niet de grootste champignonproducent van Europa kunnen worden. Tegelijkertijd is de binnenlandse vraag naar champignons verdubbeld in de afgelopen jaren. Ook zonder subsidies zouden we zijn gegroeid, alleen niet zo hard als nu.”
Tekst loopt door onder foto’s
Hoe je het ook wendt of keert, de subsidies die Poolse kwekers ontvingen droegen bij aan de ondergang van de Nederlandse champignonsector. Waarmee de vraag rijst: is het gerechtvaardigd dat Brussel de ene regio subsidieert ten koste van de andere? Houdt de EU rekening met de gevolgen van haar subsidiebeleid? En zo ja, waarom koos ze ervoor om subsidies te verstrekken aan Poolse champignonkwekers?
De vraag rijst: is het gerechtvaardigd dat Brussel de ene regio subsidieert ten koste van de andere?
Malafide arbeidsconstructies en hardnekkige wetsovertreders
De groei die de Poolse champignonsector doormaakt laat de Nederlandse sector niet koud. De anonieme kweker die ik interviewde, zegt: “De druk werd zo groot dat bedrijven óf moesten stoppen óf met een antwoord moesten komen op goedkope champignons uit Polen. Tot voor kort konden we ons aanbod altijd kwijt [met name in Duitsland, red.], maar dat ligt nu anders. Niet om het goed te praten, maar als sector hebben we arbeidsconstructies bedacht om te besparen op loonkosten.”
Al in 2009 constateerde het ministerie van Sociale Zaken dat er veel mis was bij champignonkwekerijen en betrokken uitzendbureaus. In de jaren 2012-2015 controleerde het Interventieteam Champignons van de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid zo’n 200 bedrijven. In 20 procent van de gevallen bleek er sprake van misstanden.
Directeur Ruth Clabbers van de inspectie: “Er zijn [in 2015] iets minder overtredingen, maar een aantal overtreders is heel hardnekkig. Soms zie je dat een kweker onder een andere naam verder gaat, of dat ze via buitenlandse bedrijven werknemers in dienst nemen.”
Mijn geïnterviewde, de anonieme kweker, ziet de zaken genuanceerder. “Ik ben geen rechter dus ik weet niet of het oneerlijke concurrentie is. Maar als ik met die Bulgaarse mensen praat… Zij zijn heel gelukkig met hun loon. Twee à drie keer hoger dan wat ze in Bulgarije verdienen, alleen lager dan de Nederlandse norm.”
op zoek naar de makers
Laat je je e-mailadres achter? Dan houd ik je op de hoogte van mijn zoektocht.
Supermarkt Jumbo maakt einde aan opwaartse beweging
Samen met Ko Hooijmans, voorzitter van de vakgroep paddenstoelen bij LTO Nederland, blik ik terug op de jaren die achter de sector liggen. Al in 2005 kon de organisatie van Hooijmans over een cao geen overeenstemming meer bereiken met de vakbonden. De sector moest verder zonder collectieve arbeidsovereenkomst. Hooijmans: “Omdat bedrijven zo slecht verdienden zouden er veel failliet zijn gegaan als we de eisen van de vakbonden hadden ingewilligd. Door het ontbreken van een cao echter ontstond er een vacuüm dat een aantal bedrijven is gaan misbruiken. Mensen waren onder erbarmelijke omstandigheden aan het werk.”
Tekst loopt door onder foto
Inspanningen van de sector zelf resulteerden in 2011 in de lancering van een nieuw keurmerk genaamd Fair Produce”, vertelt Hooijmans verder. “Binnen een paar jaar was 90 procent van de sector gecertificeerd naar de strikte eisen van dit keurmerk voor eerlijke betaling en goede huisvesting van buitenlandse plukkers.”
En zo maakt de sector, na jaren van misstanden en uitbuiting, weer een ontwikkeling in de richting van een eerlijke prijs voor zowel kweker als plukker. Tot supermarkt Jumbo een abrupt einde aan maakt aan deze opwaartse beweging. In 2014 verlaagt de keten “voor altijd” de prijs van champignons. En andere supermarkten volgen.
Tekst loopt door onder afbeelding
In regioblad De Schakel tref ik een advertentie aan waarin Jumbo op 23 januari 2014 250 gram champignons aanbiedt voor €0,75. Een artikel in het Financieele Dagblad van 11 februari 2014 bevestigt dat dit een daling is ten opzichte van de €0,99 die dezelfde hoeveelheid champignons eerder kostte bij de gele grootgrutter. “Jumbo biedt champignons de laatste weken aan voor €0,75 per bakje van 250 gram. Niet tijdelijk, maar altijd. Dat is de zogeheten allerlaagsteprijsgarantie, net zoals bananen altijd €0,99 per kilo kosten of vruchtenhagel van De Ruijter €0,83”, schrijft de krant.
“We doen geen uitspraken over onze inkoopprijs”
Ik benader de supermarkt zelf maar stuit op een dichte deur. Ik vraag naar de verkoopprijzen van champignons in 2013, 2014 en 2015, maar “helaas kunnen we deze informatie niet verstrekken. Het enige dat ik kan delen is dat de prijzen voor champignons altijd conform onze laagste prijs garantie zijn”, schrijft een communicatiemedewerker. Een interview over het inkoopbeleid van de keten zit er ook niet in.
Ook vraag ik naar het verband tussen verkoop- en inkoopprijzen. “Bij Jumbo staat de verkoopprijs los van de inkoopprijs”, is daarop de reactie. Ik schrijf terug dat kwekers aangeven aan 250 gram champignons à €0,79 zo’n €0,35 over te houden, €0,40 nodig hebben om te blijven bestaan en eigenlijk €0,50 om duurzaam te kunnen ondernemen. En vraag wat Jumbo haar kwekers betaalt. Waarop het antwoord is: “We doen geen uitspraken over de inkoopprijs in verband met concurrentiegevoeligheid.”
Van de bedrijven die stopten sinds 2000 deed negen van de tien dit vanwege een gebrek aan toekomstperspectief, zegt Ko Hooijmans. “Het is heel pijnlijk om de sector te zien afglijden. Zo kunnen we niet langer door. Bedrijven stoppen voordat het te laat is, of gaan failliet. Het zijn hele trieste verhalen. Als er niets verandert dan verdwijnt de champignonsector uit Nederland.”
“Bedrijven stoppen voordat het te laat is, of gaan failliet. Als er niets verandert dan verdwijnt de champignonsector uit Nederland.”
Waardeer je mijn werk?
Doe dan een duit in het zakje van de maker ervan…
…of deel mijn zoektocht: